Bizim vaxtımızda belə deyildi – qısa-qısa #2

Nəsillər(generation) arası əbədi mübahisə mövzusu olan “heyf deyildi bizim uşaqlıq, indiki uşaqlar…” tipli fikirləri yəqin ki, özünüzdən yaşlı nəsildən çox eşitmisiz.

Və ya aşınız 30-dan çoxdursa, artıq yeni nəsil yeniyetmə və gənclərdə müşahidə elədiyiniz ümumi problemləri sezib, ümumiləşdirib narazılıq edirsiniz.

Zəmanə uşaqları anlayışı da boşuna deyil. Hz. Əlinin ta 14 əsr öncə dediyi kimi, uşaqlar valideynlərindən daha çox zəmanələrinə bənzəyərlər.

Zəmanə dediyimiz də hansısa mistik varlıq deyil, ətraf mühitin yetişməkdə olan uşağa olan təsiridir -texnologiya, urbanizasiya, sosial təkamülün davamı(adət-ənənə, din və.s.)

Özündən gənc nəslin yetişdiyini(özündən gənc yəni minimum 10-20 yaş kiçik nəsil) görməyincə bu mövzu ümumiyyətlə insana yad gəlir. Amma prosesi gördükcə artıq insanın içində həmin o yaşlı nəslə xas etirazlar yaranır və özündən yaşlıları başa düşməyə başlayırsan.

Bu yersiz narazılığı, etirazı dəf etmək də əslində sadədir.

Sual qoyursan özünə – Mən məhz bu zəmanədə doğulsaydım, eynən əvvəlki kimi keçirərdimmi o yaş dövrümü?

Və yaxud – mənim dövrümdə eynən indiki texnologiya və mühit olsaydı, mən yenə uşaqlığımı, gəncliyimi keçmişdə keçirdiyim kimi keçirərdimmi? – Səmimi cavab əlbəttə ki “xeyr”-dir.

Yəni sən kiçik yaşda ikən smartfon yox idi deyə fiziki oyuncaqlarla daha çox oynayırdın, çünki darıxmamaq üçün uşaq bir şeylə başını qatmalıdır.

Sən uşaq ikən smartfon olsaydı, sən də smartfonla oynamağı daha maraqlı biləcəkdin.

Ona görə də özündən sonrakı nəsli nədəsə ittiham etmək ümumiyyətlə absurd məsələdir.

Hər şey yenə də riyazi çoxhədli bənzətməmə gəlir – sol tərəfdəki əmsalların dəyişdiyini bilə bilə sağ tərəfdəki qiymətin eyni qalmasını ummaq düzgün deyil.

Keçmiş zamanları hazır ssenari kimi oxumaq – qısa-qısa #1

Keçmiş haqqında və tarix haqqında nələrsə oxuyanda məruz qaldığımız yayğın bir yanılqı var – bütün bu keçmişdə olub bitənlər hamısı bir anda olub bitibmiş kimi, hazıra-nazir bir hekayə kimi gəlir bizə. Sanki bir roman oxuyuruq, kiminsə planlı şəkildə oturub yazdığı ssenari izləyirik.

Problem çoxdur bu yanaşmada.

Tarix laylardan ibarətdir, zaman tunelinin kəsik kəsik laylarından. İnformasiya keçmişdən bu günə qədər ötürülərək gəlib çıxıb. Bir çox hallarda bu ötürülmə şifahi şəkildə olub – şifahi ötürülən məlumat da necə təhrif edilir, bunu hər kəs bilir.

Məlumatların çoxu da yalnız son 200-300 ildə nizamlanıb, mərkəzləşdirilib, ciddi yanaşma ilə tənzimlənib.

Amma bu o demək deyil ki, hazırki tarix materiallarında yazılanlar hamısı həqiqətdir.

Bu gün gözümüzün önündə olan hadisələr təhrif edilirsə, indi görün yüz illər öncə baş verən hadisələr necə təhrif edilib.

Qonşu binada yanğın olsa, yarım saat gec gəlib tamaşa edənlərdən səbəbi soruşsanız, 3-4 müxtəlif versiya eşidəcəksiz( qaz partlayıb, kimsə qəsdən yandırıb, elektrikdən olub və.s.) – bir də bunun yüz illərdən keçən formasını düşünün.

Haqqında oxuduğumuz bəzi tarixi şəxsiyyətlər əslində mövcud olmamış biriləri ola bilər. 2500 il əvvəl haqqında oxuduğunuz bir hadisə, şəxsiyyət kimi məlumatlar məsələn, 1600 il əvvəl uydurulmuş ola bilər.

Gələcək barədə ağıllı proqnozlar

Gələcək barədə proqnozlar çox eşidirik, oxuyuruq – belə olacaq, uçan maşınlar olacaq, robotlar bizi idarə edəcək və.s.

Bu tip proqnozların ciddiyyəti varmı?

Əslində yoxdur. Yəni hər şey ola bilər əlbəttə – amma indi nələrisə hesablayıb proqnoz vermək ciddi bir şey deyil.

İstənilən riyazi formuladan da bilirik ki, uzun 100 hədli bir formula olsa, 100 dəyişən və ya əmsaldan təkcə birini bir vahid dəyişmək sağ tərəfdə alınan dəyəri yüz milyondan dəyişərək sıfır edə bilər. Yəni bu qədər həssas – kəpənək effekti kimi bir şey.

50 il sonra nə olacağı haqqında bugünə qədər əlimizdə olan bütün “əmsalları” və formulanı bilirik – və proqnoz da onun əsasında verilir.

Çatışmayan əmsal və hədlər isə növbəti illərdə olacaq. Yuxarıda da dediyimiz kimi, tək bir əmsal alınan qiyməti alt-üst etmək gücündədir. Bu gündən uzaq gələcəyə proqnoz vermək naməlum əmsalları təqribi bir qiymət verərək bütöv formulanın qiymətini hesablamaq kimi bir şeydir.

Continue reading “Gələcək barədə ağıllı proqnozlar”

Kənarstan və Ortastan – ətrafı ikiyə bölən 2 “ölkə”

N.Taleb-in Qara Qu (Black Swan) kitabında maraqlı və ətraf mühitimizi anlamaqda, düzgün qərarlar verməkdə kömək ola biləcək bir konsepsiya var – o kitabı oxumayanlar üçün də bu iki anlayış ayrıca anlaşıla bilər deyə, kiçik bir yazı şəklində təsvir etməyə çalışacam.

Deməli, Taleb zaman-zaman müşahidələr aparıb və nəticəyə gəlib ki, bizi əhatə edən davranış modellərini şərti olaraq iki alt-dünyaya bölmək olar: Mediocristan və Extremistan – təxmini tərcümə etsək, Ortastan və Kənarstan.

Ortastan – komfortlu, riskin az olduğu, təxmin edilə bilən dünya.

Kənarstan – təxmin edilə bilməyən, təlatümlü, yüksək riskli dünya.

Həyatda hər gün qərarlar verməli oluruq, ciddi və ya az əhəmiyyətli, fərq etməz. Hər verilən qərar isə özündə müəyyən qədər risk daşıyır.

Continue reading “Kənarstan və Ortastan – ətrafı ikiyə bölən 2 “ölkə””

Miletli Falesin sərvət qazanması

Bu barədə keçən yazımda qısa yazmışdım deyə indi ayrıca kiçik yazı şəklində paylaşıram.

Asimmetrik risklərə tarixdən ən yaxşı nümunələrdən biri, riyaziyyat dərsliklərimizdən də tanıdığımız Miletli Falesin(Thales of Miletus) nəql edilən macərasıdır. Bu əhvalat bizə Aristotelin yazılarından məlumdur.

Ətrafında onun kasıb olduğu üçün elminin və fəlsəsəfinin heç bir işə yaramadağını iddia edənlər varmış.

Fales də bir dəfə qərara gəlir ki, əksini onlara isbat etsin. Çünki kasıb həyat tərzi sürmək Falesin öz seçimi idi, əlacsızlığı deyildi. Qalırdı bunu isbat etmək.

Continue reading “Miletli Falesin sərvət qazanması”